ابن‌ودعان ابونصر محمد بن علیاِبْنِ وَدْعان، ابونصر محمد بن علی بن عبید اللـه بن احمد، محدث و قاضی موصلی در سدۀ ۵ق است. ۱ - تولداو به گفتۀ خویش در نیمۀ شعبان ۴۰۲ (۱۳ فوریۀ ۱۰۱۲) متولد شد و از خردسالی به فراگیری حدیث روی آورد. ۲ - مشایخ حدیثاز شیوخ او حسین بن محمد بن جعفر صیرفی، محمد بن علی بن محمد بن بحشل و به ویژه عمویش ابوالفتح احمد بن عبید الله ودعانی را می‌توان یاد کرد. [۱]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱۳، ص۲۹۳-۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
[۲]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۴-۱۶۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
ابن ودعان چندگاهی تصدی قضای موصل را داشت و به همین سبب در منابع قاضی و حاکم خوانده شده است. [۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱۳، ص۲۹۳-۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
[۴]
محمد ابن خیر اشبیلی، فهرسه، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
او بار‌ها به بغداد سفر کرده است. [۵]
احمد ابن ایبک، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
[۷]
محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۵۷، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۸]
عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، المنتظم، ج۹، ص۱۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
وی پس از بازگشت از بغداد، در محرم یا ربیع‌الاول ۴۹۴/ نوامبر ۱۱۰۰ یا ژانویۀ ۱۱۰۱ در موصل درگذشت. [۹]
احمد ابن ایبک، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۱۰]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱۳، ص۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
[۱۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
۳ - شخصیت رجالیاز نظر شخصیت رجالی، گرچه نقادانی چون قاسم ابن عساکر، ابوطاهر سلفی، ابن ناصر سلامی و شجاع ذهلی امانت ابن ودعان را در نقل حدیث مورد تردید قرار داده و حتی او را کاذب و جاعل خوانده‌اند، اما سمعانی روایات او از ثقات را قابل اعتماد دانسته و گویی خواسته است بدین گونه انتقاد را از شخص ابن ودعان به مشایخ ضعیف او بازگرداند. [۱۲]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱۳، ص۲۹۳، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
[۱۳]
قاسم بن علی ابن عساکر، اربعین الحافظ السلفی و التعریف بروات‌ها، ج۱، ص۶، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه، شم ۲۷۹ حدیث.
[۱۴]
احمد ابن ایبک، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
۴ - الاربعونآنچه نام ابن ودعان را برای نسلهای بعد باقی گذاشت، تألیفی با عنوان الاربعون بود که شاگردانش آن را در نقاط مختلف از ایران تا اندلس انتشار دادند. از جملۀ آنان سزاوار است از ابوطاهر سلفی، ابوالفضل یحیی بن عطاف موصلی، ابو عبداللـه محمد بن فضل فراوی، ابوبکر محمد بن محمود جوهری، مروان بن علی طنزی و محمدهادی مصری نام برده شود. [۱۶]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱۳، ص۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
[۱۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
[۱۸]
محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۵۹، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۴.۱ - از نظر فن حدیثاین تألیف که به الاربعون الودعانیه شهرت یافته، مجموعه‌ای از ۴۰ حدیث در باب اخلاق و زهد است که از خطب و مواعظ پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) گزیده شده است. حتی آنان که از نظر فن حدیث نظر مساعدی نسبت به این کتاب نداشته‌اند، شیوایی و زیبایی بیان روایات آن را ستوده‌اند. [۱۹]
احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۳۰۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
این خصیصه موجب شد تا الاربعون ابن ودعان به سرعت دروازه‌های موصل را پشت سر نهاده، در کمتر از ۱۰۰ سال از رشق تا خراسان و از غرب تا اندلس تداول پیدا کند و مورد توجه قرار گیرد، [۲۰]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱۳، ص۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
[۲۱]
احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۳۰۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
[۲۲]
عبدالکریم رافعی، بن محمد، التدوین، ج۱، ص۳۴۳، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۴م.
[۲۳]
مبارک بن احمد ابن مستوفی، تاریخ اربل، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سامی صقار، بغداد، ۱۹۸۰م.
[۲۴]
مبارک بن احمد ابن مستوفی، تاریخ اربل، ج۲، ص۲۸۴، به کوشش سامی صقار، بغداد، ۱۹۸۰م.
[۲۵]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۹۵.
[۲۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
[۲۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
[۲۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۳، ص۳۰۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
[۲۹]
محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۵۸-۶۵۹، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۳۰]
محمد بن سلیمان رودانی، صله الخلف بموصل السلف، ج۱، ص۹۰، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
در سدۀ ۸ق عبدالعزیز بن احمد بارجیلغی الاربعون ابن ودعان را شرح کرده است. نسخه‌های خطی این شرح در برلین، استانبول و اسکندریه یافت می‌شود. همچنین در این سده عالم شیعی، حسن بن ابی الحسن دیلمی متن کاملی از الاربعون را با تجرید اسانید آن در کتاب اعلام‌الدین [۳۱]
حسن بن ابی الحسن دیلمی، اعلام‌الدین، ج۱، ص۳۳۱-۳۴۶، قم، ۱۴۰۸ق.
نقل کرده است. پراکندگی نسخه‌های متعدد از الاربعون ابن ودعان در کتابخانه‌های سراسر جهان، نشان از آن دارد که این متن در طول قرن‌ها رونق خود را از دست نداده است. از آن جمله می‌توان به نسخ خطی کتابخانه‌های ملی پاریس، دارالکتب مصر و ظاهریۀ دمشق اشاره نمود. [۳۲]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۴۰۹.
[۳۳]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۱۲۹.
۴.۲ - از نظر نقد فنیاز نظر نقد فنی، الاربعون ابن ودعان همواره مورد شدید‌ترین حملات قرار گرفته است. به اعتقاد قدیمی‌ترین ناقدان این متن، ابن ناصر و سلفی، مبنای کتاب ابن ودعان بر اربعین زید بن رفاعه بوده است [۳۴]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸.
و براساس این نظر تنها نقش ابن ودعان این بوده که به شیوۀ مستخرج‌نویسان، متن چهل حدیث زید را از طریق غیر او روایت کند. درواقع لبۀ تیز حملۀ ناقدان آنگاه متوجه ابن ودعان می‌گردد که ابراز می‌دارند که وی در این تألیف به جای ارائۀ اسانید واقعی، به جعل اسانید ساختگی که ظاهری فریبنده دارند، پرداخته است. همچنین آنان با جاعل شمردن زید بن رفاعه، مؤلف اولیۀ متن و اظهار این‌که متون احادیث این کتاب تلفیقی است از کلمات پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) با گفته‌های لقمان و دیگر حکیمان، از حیث متن نیز آن را مورد نقد قرار داده‌اند. چنانکه اشاره شد، یکی از ناقدان ابوطاهر سلفی بود که رساله‌ای در نقد الاربعون ابن ودعان نوشته است و گفتنی است که اینگونه نقد‌ها در دوره‌های بعد نیز از جانب نقادانی چون ابن جوزی، مزی، ذهبی و ابن حجر صورت گرفته است. [۳۵]
قاسم بن علی ابن عساکر، اربعین الحافظ السلفی و التعریف بروات‌ها، ج۱، ص۶، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه، شم ۲۷۹ حدیث.
[۳۶]
احمد ابن ایبک، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۳۷]
عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، المنتظم، ج۹، ص۱۲۷-۱۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
[۳۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۱۶۶-۱۶۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله.
[۳۹]
محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۵۷-۶۵۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۴۰]
احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۲، ص۵۰۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
[۴۱]
احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۳۰۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۵ - فهرست منابع(۱) احمد ابن ایبک، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م. (۲) عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق. (۳) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق. (۴) محمد ابن خیر اشبیلی، فهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۵) قاسم بن علی ابن عساکر، اربعین الحافظ السلفی و التعریف بروات‌ها، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه، شم ۲۷۹ حدیث. (۶) مبارک بن احمد ابن مستوفی، تاریخ اربل، به کوشش سامی صقار، بغداد، ۱۹۸۰م. (۷) خدیویه، فهرست. (۸) حسن بن ابی الحسن دیلمی، اعلام‌الدین، قم، ۱۴۰۸ق. (۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م. (۱۱) عبدالکریم رافعی، بن محمد، التدوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۴م. (۱۲) محمد بن سلیمان رودانی، صله الخلف بموصل السلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۱۳) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۱۴) ظاهریه، خطی (حدیث). (۱۵) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ودعان»، ج۵، ص۱۸۸۰. |